Mury obronne w Słupsku
Mury obronne w Słupsku
Mur obronny przy ul. Władysława Jagiełły wzniesiono we wcześniejszej fazie budowy, tj. w latach 1348 - 1385.
Wzrost zamożności miast polskich był powodem, że w wieku XIV, XV i XVI otoczono wszystkie ludniejsze i bogatsze murami i basztami, czyniąc z nich twierdze obronne. Najpotężniejszą z takich twierdz była stolica Polski Kraków... a jest i więcej tego rodzaju zabytków, mianowicie w miastach pomorskich, dawniej do Polski należących. Słupsk jest właśnie jednym z miast pomorskich, w którym zachowały się w znacznym stopniu mury, bramy i baszty służące w średniowieczu obronie miasta przed najeźdźcą.
Jak wykazały badania archeologiczne, już w IX wieku po wschodniej stronie rzeki Słupi istniał gród warowny, wokół którego znajdowało się szereg osad. Usytuowany był na stromym pagórku otoczonym rozlewiskiem, w pobliżu przeprawy przez rzekę i szlaku handlowego wiodącego z Gdańska do Szczecina. Umocnienie grodu stanowił wał ziemny wzmocniony konstrukcją drewnianą, a naturalną przeszkodą była otaczająca go woda. Spełniał ważną funkcje obronną, był także siedzibą urzędów terytorialnych.
Na miejscu starego grodu wznosi się obecnie kościół Św. Ottona powstały w końcu XIX w., a relikty umocnień kryją się w stokach pagórka. Osadnictwo rozwijało się również po zachodniej stronie rzeki. Prawdopodobnie dopiero jednak około połowy XIII w. osiedlili się tu kupcy i rzemieślnicy przybyli z zachodu. Analiza zachowanych dokumentów z drugiej połowy XIII w. wskazuje na istnienie w tym czasie gminy miejskiej.
W roku 1307 Ziemia Słupska znalazła się pod przejściowym panowaniem margrabiów brandenburskich. 9 września 1310 roku wydają oni dokument, uważany przez niektórych badaczy za akt lokacyjny miasta Słupska. Ponieważ jednak, jak wspomniano, miasto istniało już wcześniej, dokument ten może być traktowany jako akt potwierdzający ukształtowane wcześniej funkcje ustrojowo-prawne. Miasto uzyskało w tym czasie, czytelny do dzisiaj kształt i układ przestrzenny, dostosowany do ówczesnych warunków fizjograficznych. Ograniczenie z jednej strony rzeką, a z drugiej podmokłymi terenami zadecydowało o trapezowatym kształcie miasta. Główną arterię komunikacyjną stanowiła droga biegnąca z Gdańska do Szczecina. Po wytyczeniu tego układu przystąpiono do budowy umocnień i rozbudowy.
W 1317 roku kończy się kilkuletnie panowanie Brandenburczyków w Słupsku, a tereny te na następne stulecia łączą się z księstwem zachodnio-pomorskim. Z dokumentu księcia Warcisława z 1325 r., w którym potwierdza dominikanom słupskim ich posiadłości dowiadujemy się, że miasto w tym czasie było już otoczone palisadą.
Trwałe umocnienia w postaci murów zaczęto wznosić po 1325 roku. Ze względu na to, że w istniejących, drewnianych konstrukcjach obronnych bramy były miejscem najsłabszym i najbardziej narażonym na atak, w pierwszej kolejności wymurowano dolne partie trzech bram, jakie istniały w Słupsku. Od strony północnej - Holsztyńską, od wschodniej - Młyńską, od strony zachodniej - Nową. W drugim etapie podwyższono je o kolejne kondygnacje i wzniesiono mury od strony północnej, zachodniej i południowej. Z dokumentu księcia Bogusława V, który chciał wznieść nowy zamek w obrębie murów (czemu zresztą sprzeciwiła się Rada Miasta i książę budowy zaniechał) wynika, że w 1374 roku większość murów już istniała.
Kolejny etap budowy murów przypada już w początkach XV w., kiedy to powstają mury wzdłuż rzeki Słupi wraz z istniejącą do naszych czasów Basztą Czarownic. W połowie wieku powstały przypuszczalnie przedbramia przed bramami Holsztyńską i Nową. Wiek XVI przynosi istotne dla obwarowań miejskich wydarzenie. W 1507 roku książę Bogusław X wznosi zamek, który znalazł się w ciągu murów od strony południowo-wschodniej. W XVII wieku następują kolejne, bardzo ważne zmiany fortyfikacji. Już w trakcie wojny 30-letniej, która zasadniczo zmieniła losy Pomorza, podjęto odbudowę szeregu odcinków murów i wałów, które zarosły krzewami. Powstał też nowożytny system obronny polegający na otoczeniu miasta dodatkowymi wałami i założeniem bastionów. Trzy bastiony, najprawdopodobniej ziemne usytuowane były; pierwszy - u zbiegu al. Sienkiewicza z ul. 9-go Marca, drugi - na początku ul. Jagiełły, trzeci - na narożniku ulic Jagiełły i Zamkowej.
Fortyfikacje średniowieczne w ślad za rozwojem broni palnej tracą swoje pierwotne znaczenie i funkcje, stopniowo zaczynają popadać w ruinę. Pomimo to słupskie obwarowania utrzymują się jeszcze przez dłuższy okres czasu. Pewnych informacji dostarcza nam analiza zachowanych planów Słupska z XVIII i XIX wieku. Przez wiek XVIII mury istniały na całej długości. Wielu miejscach, a zwłaszcza od strony wschodniej zostały obudowane prymitywnymi budami. Przed Nową Bramą i Holsztyńską widoczne są jeszcze przedbramia. Przed Nową Bramą i w bastionie u zbiegu ulic Jagiełły i Zamkowej założono sady i ogrody. Dwa pozostałe bastiony wykorzystano jako strzelnice.
W ciągu XIX wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, kiedy to miasto zaczyna się intensywnie rozbudowywać rozebrano znaczne odcinki murów np. od strony północnej i zachodniej. Już w 1834 r. rozebrano basztę Prochową, w 1867 - Bramę Holsztyńską. Zniwelowano nowożytne bastiony i wały zakładając w ich miejsce zieleńce i promenady. Ocalałe mury obudowano domami, a zachowane bramy (Młyńska i Nowa) oraz Baszta Czarownic zaczęły pełnić inne funkcje.
Lata II wojny światowej nie oszczędziły miasta. Wiosną 1945 roku spłonęła słupska starówka. Również szereg fragmentów dawnych obwarowań uległo zniszczeniu, a te które w jakimś stopniu ocalały z latami przywrócono do dawnej świetności.
System fortyfikacji miejskich średniowiecznego Słupska polegał na tym, że zasadniczym elementem obrony były baszty i wykusze (rodzaj baszty utworzonej przez wygięcie muru na zewnątrz na rzucie m.in. czworoboku) połączone ściśle z murem. Przeznaczone były do obrony skrzydłowej przedpola oraz sąsiednich odcinków murów. Mury w głównej mierze miały charakter obrony biernej, jako przeszkoda do sforsowania. Baszty, a zwłaszcza wykusze umieszczane były w murach w stosunkowo bliskich odstępach, na odległość skutecznego strzału z łuku lub kuszy. System ten był zastosowany w większość miast Pomorza Zachodniego.
W Słupsku obwód całości murów wraz z basztami i bramami wynosił ok. 2.400 m. Mury były wzniesione z cegły na fundamentach z kamieni polnych, u góry były zakończone prosto, bez krenelażu (górne zakończenie muru w postaci zębów i prześwitów, zęby stanowiły osłonę dla strzelających przez prześwity łuczników). Z pierwszej fazy zabudowy zachowały się we fragmentach od strony północnej i zachodniej, Najwyższe sięgają 6 metrów i mają grubość 1 m. Od strony wschodniej zachowały się mury z drugiej fazy budowy, są odmienne. Widać na nich łuki konstrukcyjne wsparte dołem na kamiennym fundamencie. Od strony miasta posiadają odsadzki, na których mieściły się ganki strzelnicze.
Przy murach z pierwszego etapu budowy występowały w odstępach co 15-30 metrów dwa typy baszt, a właściwie wykuszów. Większe z nich miały przeciętną szerokość ok. 6,5 m, a mniejsze 3 m szerokości. Inny typ baszt występował przy późniejszych murach wschodnich. Zachowały się dwie: "Baszta Czarownic", zbudowana z półkolistego muru wysuniętego przed ścianę murów miejskich i części prostokątnej, otwartej w stronę miasta. W XVII w. służyła jako więzienie dla kobiet posądzonych o czary, a w czasach późniejszych jako magazyn i mieszkanie. Obecnie po odbudowie w latach 1970-74 mieści się tu salon wystawienniczy plastyki współczesnej. Druga baszta, zwana "Więzienną" zachowała się we fragmentach w pobliżu dawnego kościoła Św. Mikołaja. Wybudowana była na rzucie koła. W 1977 roku zrekonstruowano ją do wysokości nieco powyżej fundamentów. Charakterystyczne jest to, że większość obwodu tej baszty znajduje się w obrębie murów. Z zachowanych dokumentów znamy nazwy dwóch baszt nieistniejących obecnie. Były to baszty Owsiana i Prochowa, zlokalizowane w pobliżu Bramy Holsztyńskiej.
Wjazd do Słupska zabezpieczały trzy bramy (Młyńska, Nowa i Holsztyńska). Prezentowały ten sam tym typ z ozdobnymi szczytami, w przyziemiu posiadały ostrołukowy przejazd. W ciągu wieków były kilkakrotnie przebudowywane. Oprócz wspomnianych bram z biegiem czasu powstały kolejne bramy, a właściwie furty miejskie, które znamy jedynie z przekazów, przeznaczony były głównie dla ruchu pieszego. Były to Brama Mnisza przy klasztorze dominikanów oraz Brama Sowia u wylotu obecnej ulicy Łukasiewicza w kierunku zachodnim.
Podobny charakter posiadała pierwotnie Brama Kowalska istniejąca już od XV w. od strony wschodniej ( w kierunku obecnej ul. Armii Krajowej). Z czasem, a zwłaszcza po wybudowaniu mostu przez rzekę funkcje jej rozszerzają się. Świadczy o tym plan Słupska z XVIII w., na którym jest zaznaczona podobnie jak pozostałe trzy bramy.
Mimo częściowego zachowania fortyfikacji miejskich należy podkreślić, że to co obecnie istnieje daje możliwość wyobrażenia, jak niegdyś wyglądał system obronny miasta Słupska. Zachowane zabytki są prawdziwą ozdobą miasta i świadczą o jego średniowiecznym rodowodzie. Żyją we współczesnym świecie, pełniąc różne funkcje kulturalne.(2)
tekst 1: Wiesław Stachlewski, aktualizacja tekstu: Czesław Lejnik, konsultacja: Zdzisław Machura, wyd. ARW Lenart Słupsk, "Słupski przewodnik turystyczny", OTiPM Słupsk 2000
tekst 2: pochodzi z cyklu broszur wydanych przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami,
autorstwa Stanisława Szpilewskiego; "Zespół Obwarowań Miejskich".
Źródło: slupsk.pl
